مبانی اصول گرایی مصرف از نظر اسلام
پژوهشگر:
محدثه قاسمی
استفاده از نعمت های بیشمار مادی مانند نعمت های معنوی مورد تاکید است و هیچ فرد در جامعه ای مجاز نیست خود را از آن ها محروم کند. خداوند این نعمت ها را در اختیار انسان قرار داده است تا از آن در جهت کمال به کار گرفتن استعدادهای فطری و توانمندی هایش استفاده کنند. بنابراین اصل نعمت مصرف و بهره گیری از نعمت های مادی مذموم و مطرود دین نیست بلکه حق انسان و خواست خداست و در حقیقت، کمال آن به این است که مورد استفاده صحیح انسان قرار گیرند.
امام علی(ع) در شان نزول آیات فوق نقل می کند که گروهی از صحابه وقتی سخنان پیامبر(ص) را درباره قیامت شنیدند تصمیم گرفتند همسران خود را ترک کنند و روزها روزه بگیرند و شب ها نخوابند و مشغول عبادت باشند. این خبر ام سلمه به رسول اکرم(ص) رساند وقتی پیامبر در مقابل توطئه برخی همسرانش و برای رضایت و ساکت کردن آن ها تصمیم گرفت خود را از عسلی محروم کند که زینب بنت جحش برای آن حضرت آماده کرده بود، خداوند با شخصیت و مهربانی به او فرمود:« يَأَيهَُّا النَّبىُِّ لِمَ تحَُرِّمُ مَا أَحَلَّ اللَّهُ لَكَ تَبْتَغِى مَرْضَاتَ أَزْوَاجِكَ وَ اللَّهُ غَفُورٌ رَّحِيم»[1]اى پيامبر! چرا چيزى را كه خدا بر تو حلال كرده بخاطر جلب رضايت همسرانت بر خود حرام مىكنى؟! و خداوند آمرزنده و رحيم است.
امام علی علیه السلام یکی از نمونه های جهل و انحراف را رهبانیت و محروم ساختن خود از آن ها نعم الهی می داند. بنابراین یکی از معیارهای الگوی دینی مصرف آن است که با استفاده از نعمت های الهی شکر آن ها را اداکنیم و خود را از آن ها محروم نسازیم. از این رو تلاش برای یه دست آوردن روزی بیشتر و توسعه در زندگی فرد اجتماعی، جهاد در راه خدا معرفی شده است.[2]
اعتدال در مصرف حلال
یکی از بحث هایی که به عنوان اخلاق مصرف می توان مطرح نمود بحث اعتدال و میانه روی در مصرف است . امام صادق(ع) می فرماید: «إِنَّ الْقَصْدَ أَمْرٌ يُحِبُّهُ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ وَ إِنَ السَّرَفَ أَمْرٌ يُبْغِضُهُ اللَّه» میانه روی چیزی است که خدای متعال آن را دوست دارد و اسراف امری است که خداوند از آن نفرت دارد.
اعتدال نه تنها یک صفت پسندیده است بلکه اصلی است جامع که باید در همه جارعایت شود. و به تعبیر دیگر نوعی سبک زندگی است. امام علی (ع) فرمود:«لمومنُ سترتَهُ القَصر» شیوه مومن میانه روی است.
یکی ار ابعاد اعتدال ، میانه روی در مصرف و مخارج زندگی است که در قرآن و روایات تاکید فراوانی برآن شده است. از نظر اسلام هر گونه سخت گیری بیجا در مضیقه و تنگنا قرار دادن اعضای خانواده مردود است. اگر کسی قدرت مالی دارد باید زندگی خود را توسعه دهد و از تامین رفاه و آسایش خانواده خودداری نکند.
برنامه ریزی زندگی باید براساس اعتدال صورت گیرد. این موضوع برای بهبود وضع خانواده و جامعه بسیار مهم و قابل توجه است. بخشی از مشکلات جامعه ما معلول نادیده گرفتن اقتصاد و میانه روی در صرف مال و عدم توان هزینه و درامد است. کسانی که از درآمد کمی برخوردارند، با قناعت می توان سربلندی و عزت نفس به حیات خود ادامه دهند. و افر اد متمکن نیز با صرفه جویی می توانند بر مواسات و رسیدگی به وضع محرومان توفیق یابند.[3]
آموزش و فرهنگ سازی
نظام اسلامی در هیچ حرکت و لقدام بدون همراهی و مشارکت مردم به نتیجه مطلوب دست نمی یابد. اصلاح الگوی مصرف نیز گر چه بیشتر متوجه مدیران و مسئولین است برای موفقیت و کارآمدی، نیازمند مشارکت و حضور همراه با بصیرت و اقتدار و انگیزه طبقات مختلف مردم به ویژه نخبگان و جوانان است . مشارکت مردم در بهینه سازی مصرف جز با اطلاع رسانی و آموزش واقع بینانه و هوشیار کردن آن ها با توطئه دشمنان، امکان ندارد چرا که مبانی هر عمل اصلاحی باید تحول فرهنگی و شناختی باشد تا پایدار بماند و گرفتار انحراف نگردد. این شناخت و فرهنگ باید به وسیله عالمان و کارشناسان به مردم منتقل شود.
جامعه اسلامی ایران فرهنگ مبتنی بر خدامحوری و تعالی و سعادت انسان دارد که با تبیین آن در مرکز آموزش و رسانه های عمومی می توانیم روحیه خود اتکایی ملی، خوداتکایی ملی، خودکفایی و بهره وری و تولید را بالا ببریم.
نهادینه کردن استفاده صحیح از منابع خدادادی و اصلاح الگوی مصرف و ترویج و تحکیم فرهنگ و اعتدال ، نیازمند آموزش حساب شده و بدون افراط و تفریط است. تجربه آموختخ است که هرگاه مردم با آموزش و اطلاح رسانی صحیح در جریان واقعیات و حساسیت های زمان و مصالح و منافع واقعی خود قرار گیرد، به خوبی با مدیران و مسئولین همراهی و مشارکت خواهند داشت و بیگانگان را ناکام می سازد. برخی از محورهایی که در آموزش و توجیه و عمومی برای اصلاح الگوی مصرف در سطوح مختلف باید مورد توجه و اهتمام قرار گیرند از این قرارند:
1- ترویج و تقویت استقلال اقتصادی و کالای داخلی و خودداری از مصرف کالاهایی بیگانگان به ویژه قدرت های استکباری؛
2- احیای روحیه خودباوری و خوداتکایی در امور اقتصادی و اعتماد به نفس و الزامات آن ، مانند سرمایه گذاری در بخش زیر بنایی به جای امور مصرفی.
3- افشای توطئه دشمن در تلاش برای گرفتار کردن مردم در دام مصرف زدگی و تبدیل کشورهای اسلامی به بازار مصرف کالاهایشان؛
4- آموزش و ارزش ها و مبانی انسان شناسی اسلام و معرفی نعمت های مادی به عنوان وسیله و فرصتتی برای عروج و صعود انسان ها؛
5- بیان آثار زیاده روی در مصرف و آسیب هایی که ممکن است از این راه متوجه جامعه گردد؛
6- آموزش تبیین الزامات پیشرفت عادلانه و راهکارهای توسعه اقتصادی و اولویت ها.[4]
ضرورت تدبیر در امر مصرف
مصرف از نگاه اقتصادی، دارای اهمیت به سزای است تا جایی که اقتصاد دانان، ابزار داشته اند مصرف ، عین این که هدف نهایی از تولید به توزیع است از عوامل موثر آن نیز می باشد. بر همین اساس، آنان از اصلی به عنوان حاکمیت مصرف کننده را سخن گفته اند. یعنی این مصرف کننده است که به تولیدات و چگونگی تخصیص منابع تولید و توزیع، شکل می دهد برای مثال یک جامعه مبتلا به جنگ، وقتی همه اولویت ها به امر جنگ و دفاع داده شود، تولیدات و توزیع ثروت ها نیز در مسیر جنگ قرار می گیرد. بنابراین، مصرف است . به دیگر سخنف میان مصرف و تولید و توزیع ، هم رابطه علی و معلولی وجود دارد و هم این که مصرف، ابزار مهمی در توجیه چگونگی تولید است.[5]
افزودن براین، چنان که اشاره گردید، کم و کیفیت مصرف و مسائل جانبی آن ، پیوند وثیق با فرهنگ، آداب و رسوم و باورهای آحاد جامعه دارد و به طور کلی نمی توان از تاثیر فراوان این امر در نیک بختی یا شور بختی آحاد جامعه چشم پوشید.
در قرآن کریم نمونه هایی در رابطه با تدبیر در مصرف آمده است که در این جا ب هچند نمونه از آن ها اشاره می شود.
1- سدسازی و بهره گیری درست از منابع آبی، همچون داستان قوم سبائ که با ساختن سد مآرب و دیگر بند آب های کوچک و بزرگ و هدایت آن توانستند بوستان های بسیاری ایجاد نمود و آبادی های چندی پدید آوردند.
2- حضرت یوسف(ع) درهفت سال قطحی با تدبیر و صرفه جویی وضعیت مصر را مهار کرد.
سیره معصومین
پیامبر از راهی عبور می کرد، یکی از یارانش به نام سعد مشغول وضو گرفتن بود و آب زیادی می ریخت . پیامبر فرمود : چرا اسراف می کنی سعد؟ عرض کرد : آیا در آب وضو نیز اسراف است؟ فرمود: آری.[6]
روزی امام صادق(ع)دید جمعی مقداری میوه نیم خورده را از خانه بیرون ریخته اند، امام از کار آن ها ناراحت شد و به آن ها اعتراض کرد که چرا چنین کردید؟ اگر شما سیر میوه شده اید و به این میوه ا احتیاج ندارید، بسیاری از مردم به این میوه ها احتیاج دارند. به آن ها بدهید.[7]
روزی غلامان امام رضا(ع) میوه ای را خوردند ولی پیش از آن که کاملا مصرف کنند دور انداختند. حضرت به آن ها فرمود: سبحان الله اگر شما از آن بی نیازید، عده ای از مردم از آن بی نیاز نیستند، آن را به کسی که محتاج است بخورانید.[8]
حضرت علی(ع) حسن بصری را کنار شط فرات دید که ظرفی را پر از آب کرد، قسمتی از آن را نوشید و بقیه رادور ریخت. حضرت فرمود: این کار اسراف است زیرا آب بر روی زمین ریختی و بر روی آب نریختی.[9]
یکی از یاران امام صادق(ع) علیه السلام نقل می کند حضرت به ما نان شیرین و خرما با روغن می داد. یک نفر عرض کرد: اگر در مورد خرج خانه ملاحظه داشته باشیم بهتر است حضرت فرمود: تدبیر خرج خانه به دست خداست اگرتوسعه داد ما نیز توسعه می دهیم و اگر کم داد ما نیز کم خرج می کنیم.
سیره بزرگان
مقام معظم رهبری : در دنیا پذیرفته شده است که کسانی که درراس اجتماعات قرار می گیرد، اخلاق فردی خاصی داشته باشند. تکبر ورزیدن، برخوردار بودن از زندگی راحت و تجمل گرایی و خود رایی و خود خواهی و امثال این ها، چیزهایی است که مردم دنیا قبول کردند که کسانی که ر راس حکومت قرار می گیرند این اخلاق را داشته باشند.
امام ما این باور غلط را عوض کرد و نشان داد که رهبر محبوب و معشوق یک ملت و دیگر مسلمانان عالم، می تواند زندگی زاهدانه ای داشته اند و به جای کاخ مجلل، در یک حسینیه ای از دیدارکنندگان پذیرایی کند و با لباس و زبان و اخلاق انبیاء با مردم برخورد کند.
[1] - سوره تحریم،آیه 1
[2] - عبدالله حاجی صادقی،اصول الگوی مصرف اسلاممی،انتشارات زمزم،چ1، 1388، ص51
[3] - محمود اکبری،کتاب اسراف نابودی سرمایه ها، انتشارات فتیان،1388،ص143
[4] - عبدالله حاجی صادقی،اصول الگوی مصرف اسلامی، انتشارات زمزم هدایت،چ1، 1388
[5] - رک.دفترهمکاری حوزه و دانشگاه،مبانی اقتصادی اسلامی،ص285
[6] - ناصرمکارم شیرازی،تفسیرنمونه،ج12،ص87
[7] - حسین بن محمد تقی نوری،مستدرک،موسسه آل البیت،چ1، 1408،ص94
[8] - محمدبن یعقوب کلینی،کافی،ج1، انتشارات دفتر معارف اسلامی،چ1، 1388، ص297
[9] - محمداشتهاردی،داستان ها و پندها،ج2،ص167
