DefSemiHidden="true” DefQFormat="false” DefPriority="99″
LatentStyleCount="267″>
مقاله سرکارخانم عطیه ابراهیمی تحت عنوان : رسانه و خانواده
ed;” dir="RTL">از منظر اسلام ، خانواده یکی از نعمت های بزرگی است که به بشریت عرضه شده و اولین و مهمترین نهاد و گروه اجتماعی است . سالیان زیادی است که تلویزیون سرگرمی غالب خانوادهاست . امروزه در جهان ارتباطاتی و عصر تبلیغات ، رسانه جایگاه بس مهمی یافته است و هم چنان نقش پر رنگی در زندگی افراد ایفا می کند . رسانه با شکل دادن ارزش ها و هنجارهای فرهنگی و بازتاب آن ها ، رفته رفته به مکانی تبدیل می شود که افراد در آن به دور از تعامل اجتماعی ، در دنیای واقع ، هویت خود را جست و جو می کنند . آن گاه ارزش ها و الگوهای رفتاری ، نه در خانواده که در رسانه ها تعریف می شود . از طرفی رسانه ها با اهداف تجاری و تبلیغاتی خود ، ایده های غیر واقع گرایانه ای را به تصویر می کشند که اغلب بر خلاف تصور مخاطب ، قابل تحقق نیستند . نباید اجازه داد تماشای بیش از حد تلویزیون ، خانواده ها را از فرهنگ و ارزش های اصیل خود دور کند . اما بی تردید ، هماهنگ سازی این دو نهاد مهم ( رسانه و خانواده ) می تواند بر هدایت و راهبری جامعه اثر بگذارد . اکنون که در پرتو نظام مقدس جمهوری اسلامی ، رسانه ملی در انجام رسالت خطیر الهی خود ، به تولید و ارائه برنامه های انسان ساز مشغول است ، عمل به ضرورت ها و تاکیدات نظری و عملی اسلام در خصوص خانواده که سنگ بنای جامعه است ، ضرورت می یابد .
کلید واژه :رسانه – خانواده – تلویزیون – مخاطب – ارزش – ارتباطات – هنجار – تبلیغات
ادامه مطلب :
>
مقدمه:
خانواده با دارا بودن پیشینه ای به قدمت آفرینش ، طبیعی ترین نهاد اجتماع است که زندگی اجتماعی از آنجا آغاز می شود که کانون آرامش ، تعادل و شکل گیری شخصیت انسان ها و نخستین وسیله انتقال مناسب فرهنگ به شمار می آید . امروزه با تغییر اوضاع ، خانواده از معناداری افتاده و با بحران پوچی درگیر شده است به گونه ای که نقطه عطف بحران خانواده ، از دست دادن ارزش های ذاتی خانواده است . وسایل ارتباط اجتماعی با انتقال اطلاعات و شکل دهی افکار عمومی ، در توسعه و تغییر فرهنگ و تمدن بشری نقش بزرگی ایفا می کنند ، به گونه ای که کمتر حادثه جریان مهم اجتماعی را می توان یافت که رسانه ها در پیدایش و شکل گیری آن ها هیچ نقشی ایفا نکرده ویا دست کم در گسترش ، نشر یا کنترل آن سهمی نداشته باشند . در میان رسانه های جمعی ، رادیو و تلویزیون از نظر آموزش غیر رسمی و الگو سازی ، جایگاه ویژه ای دارند . تلویزیون به دلیل برد گسترده مخاطبانش ، یکی از بهترین وسایل آموزشی و فرهنگی است و با جذابیت های خاص خود ، سهم بیشتری در انتقال الگوهای رفتاری و فرهنگ سازی دارد . رسانه های جامعه ایران ، بیش از جوامع دیگر به الگو سازی درست ، با توجه به مفاهیم دینی می پردازند .
فصل اول :
تعریف رسانه و خانواده و نحوه اثرگذاری آن ها بر افراد جامعه
تعریف رسانه با توجه به فرهنگ دینی و ملی
رسانه ، در لغت به معنی متصل کننده و اتصال دهنده و در اصطلاح عبارت است از وسایل ارتباط جمعی که در دوران کنونی ظهور یافته اند . ( وسایل ارتباط جمعی به وسایلی گفته می شود که مخاطبان آن ، وسیع ، فراوان و نامتجانسند . این اجتماعات وسیع می توانند به وسیله این ابزارها به هم نزدیک شوند و به تبادل آراء و تفاهم بپردازند ). در اینجا مراد از رسانه ها رادیو و تلویزیون است.[1] رسانه ها ، نهادهایی فرهنگی هستند که با فرهنگ ارتباط مستقیمی دارند و از منابع هویت ساز به شمار می روند . رسانه های جمعی ، ابزارهایی هستند که از طریق آن ها می توان به افرادی نه به طور جداگانه یا با گروه های خاص ، بلکه با جماعت کثیر یا توده ای از مردم به طور یکسان دسترسی پیدا کرد .[2] آن ها ما را قادر می سازند تا جهان را چونان یک کل درک کنیم . تحت تاثیر این گونه رسانه ها ، همه تجارب در یک جا جمع می شوند و شخص به صورت هم زمان می تواند رویدادهای واقع در فاصله های دور را احساس کند . این پدیده با وجود ظرفیت عظیم نهفته در جهان اسلام می تواند با راهبری عالمانه ، فرصت محسوب شود ، ولی چالش جدی در مقابل هویت های محلی و مورد انتظار نیز هست و متولیان فرهنگ سازی و هویت بخشی باید در ورود به شبکه ذهنی مخاطبان خود ، این امر را رصد کنند .
تعریف خانواده :
خانواده ، گروهی است متشکل از افرادی که از طریق نسب و یا سبب و رضاع با یکدیگر در ارتباط متقابلند و فرهنگ مشترکی پدید می آورند و در واحد خاصی به نام خانواده زندگی می کنند . خانواده از ارکان اساسی جامعه به شمار می آید که نوع عملکردش و میزان حضورش در کشور ، بسیار اثرگذار است . خانواده اولین ، کوچکترین و در عین حال اصلی ترین هسته جامعه است و کل جامعه را در بر می گیرد . در دنیای امروز ، خانواده با تحولات بزرگی روبرو شده است . کاهش تعداد فرزندان ، تغییر نقش زن و شوهر و دگرگونی نقش زنان در اجتماع در کنار عوامل دیگر ، ساختار خانواده را متحول کرده است . شاید آن عوامل اثرگذار رسانه باشد . چرا که خانواده محل اصلی زندگی ، تربیت و دیگر آموزش های انسان و رفتار تمام کارکنان و شاغلان متاثر از فرهنگ خانواده آن هاست . بنابراین اگر خانواده ها از لحاظ فرهنگی ، برخورداری از الگوهای مناسب رفتاری و طرز نگرش صحیح به امور زندگی ، پیشرفت کنند ، می توانند باعث پیشرفت کشور در تمام زمینه ها شوند . خانواده در تمام جوامع ، در برنامه های اجتماعی ، اقتصادی و سیاسی ، نقش محوری داشته و دارد و در دین مبین اسلام بر این مهم تاکید شده است .[3] در قرآن هم پیشینه تاریخی خانواده را با نگاه تبار شناسنامه ویژه خود مطالعه می کند و بر این باور پای می فشارند که نخستین بار روی زمین ، خانواده با ازدواج آدم و حوا شکل گرفت و زمینه پیدایش اقوام و تیره های مختلف را فراهم ساخت .
ای مردم ، ما شمار را از زن و مردی آفریدیم و شما را ملت و قبیله ای قرار دادیم تا یکدیگر را بشناسید . همانا ارجمندترین شما نزد خدا پرهیزگارترین شماست . [4]
ضرورت اطلاع رسانی
انسان در عرصه اجتماعی ، نیازهای نوین و متنوعی دارد که نتیجه عملکرد رسانه های نوین و انقلاب ارتباطی است . با دگرگون شدن منابع هویتی و آشنایی مردم با شیوه های زندگی و فرهنگ های متفاوت ، لزوم آگاهی از هویت ملی دو چندان می شود و در این میان ، رسانه ها نقش مهمتری باید بر عهده گیرند . شرایط داخلی و بین المللی مانند جهانی شدن ، حضور در عصر ارتباطات و اطلاعات ، تغییر اهمیت قدرت نظامی و فیزیکی به قدرت نرم و فکری ، تحول نظام های سیاسی و اجتماعی ، دگرگونی مبانی فرهنگی ، ترک سنت های قدیمی و بیداری وجدان اجتماعی ، از برخی عواملی هسند که نیاز انسان به آگاهی را از همه ی رویدادهای جاری محیط زندگی ، روز به روز بیش تر می کند . به همین دلیل پیشرفت وسایل ارتباط جمعی و توسعه اقتصادی ، سیاسی ، اجتماعی و فرهنگی ، لازم و ملزوم یکدیگر شده اند و این امر بر ضرورت اطلاع رسانی و آگاهی بخش افزوده است . اطلاع یابی و اطلاع رسانی باید در مسیر درست و به دور از جهت گیری ها و تحمیل عقاید حرکت کند ، تا بر آگاهی و بصیرت افراد بیفزاید . عصر اطلاعات و فن آوری ارتباطات ، جهان را به دهکده کوچکی تبدیل کرده و امکان اطلاع یابی افراد بشر را از همه وقایع جهان در کم ترین زمان و با بیش ترین سرعت در سر تا سر جهان امکان پذیر ساخته است . ویژگی فرا زمانی و فرا مکانی رسانه ها موجب نفوذ و رسوخ وسایل ارتباطی به زندگی خصوصی و اجتماعی افراد شده است . [5]
فلسفه وجودی رسانه و خانواده
فلسفه وجودی و رسالت رسانه با خانواده متفاوت است . خانواده ممکن است با تربیت فرزندان صالح و سالم بر کلیت جامعه تاثیر بگذارد . در این میان ، فلسفه وجودی رسانه ای چون تلویزیون به عنوان رسانه ای همگانی و ملی اقتضا می کند به جذب حداکثری همه اقشار جامعه بپردازد تا بتواند موجب اقتدار ملی شود . خانواده ها معمولا خود را به رعایت همه ارزش های اجتماعی در حریم خانه متعهد نمی دانند ولی رسانه ملی به این ارزش های اجتماعی و مصلحت های مهم اجتماعی باید پای بند باشد . بنابراین رسانه و خانواده باید با درک این تفاوت ها ، هر کدام به رسالت خویش عمل کند . اگر رسانه ها در برنامه های خود به جای تشویق مردم به خانواده گرایی و تشویق به حضور در محافل دینی و مذهبی همچون مساجد و حضور در هیئت های مذهبی ، طوری برنامه ریزی کند که مراکز دیگر ، جایگزین خانواده و مسجد شوند ، دچار اشتباه راهبردی شده است .
پس در کنار جذب حداکثری ، صلابت پذیری هویت مذهبی مخاطبان نیز ، اهمیت دارد که این دو ، با تعامل خانواده و رسانه ، بدون کاستن از رسالت هر یک ، حاصل می شود .
خانواده و رسانه ملی
امروزه انواع مختلفی از خانواده در ایران وجود دارد که این تنوع در نوع خانواده می طلبد که مسئولان در بحث خانواده به این تنوع توجه داشته باشند ؛ چه بسا نشناختن صحیح تنوع خانوادگی در ایران ، سبب شود بسیاری از پیام های صدا و سیمای جمهوری اسلامی به مخاطبان واقعی نرسد . امروزه ، رسانه های گروهی در زمینه تعلیم و تربیت ، نقش دارند که به این دلیل تا حدودی بین پدر و مادر و فرزندان فاصله افتاده است . واقعیت زندگی امروزه ما این است که با خانواده ای با توانمندی های محدود و انتظارهای بسیار روبرو هستیم . مسائلی که در خانواده های امروزی با آن درگیرند ، نسبت به گذشته بسیار بیشتر و پیچیده تر است . مدیران رسانه ای کشور باید از خانواده و سیر تحول آن در دوران معاصر ، اطلاعات کافی داشته باشند . خانواده در ایران به شکل هسته ای امروزی خودش رسیده ، فراز و نشیب های فراوانی را از سر گذرانده است . شناخت این فراز و نشیب ها برای مدیران رسانه امری ضروری است . رسانه ها در برنامه های خود ابتدا باید شناخت درستی از وضعیت کنونی خانواده ها داشته باشند و بر مبنای این شناخت ، الگوهای خود را ارائه کنند . در کشور ما ، دو بخش سنتی و مدرن در کنار یکدیگر دیده می شوند ، در حالی که شهرهای بزرگ شکل جدید خانواده را تجربه می کنند ، ولی در روستاها و شهرهای کوچک ، نظام سنتی خانواده همچنان قدرتمند است . از آنجا که رسانه ، طیف وسیعی از مخاطبان را هدف خود می داند ، برنامه ریزی علاوه بر دشواری ، با نوعی ظرافت و دقت نظر نیز روبروست . [6]
نقش خانواده و رسانه در فرهنگ پذیری افراد جامعه
خانواده اعم از شهری ، روستایی و عشایری ، در فرهنگ ذیر کردن کودک و هم نوایی با هنجارهای اجتماعی اهمیت ویژه دارد . جنبه های نهان شخصیت انسانی ، ناشی از آموزش و پرورش دوران کودکی است . و به دلیل آنکه سال های نخست زندگی انسان در محیط خانواده می گذرد و در این دوران پایه شخصیت او گذاشته می شود ، می توان به اهمیت خانواده و اثر آن در پرورش فرد و قوای روحی و اخلاقی او پی برد . بسیاری از ارزش ها و هنجارهای فرهنگی ، اجتماعی و اقتصادی از طریق رسانه به افراد جامعه انتقال می یابد . رسانه ها با خصوصیات منحصر به فردی که دارند ، می توانند اولویت های فکری افراد جامعه را مشخص هدایت کنند.بدین ترتیب،رسانه هاقادرندافکارعمومی جامعه راهدایت کنند.نه فقط درحالات،تصورات و ادراکات انسان اثرگذار هستند ، بلکه در ساختار اعصاب و ادراک حسی انسان اثر می گذارند و انسان ناخودآگاهانه وضع زندگی اش را از جنبه های مختلف با وسایل ارتباط جمعی منطبق می کند . [7]
جامعه شناسان آمریکایی ، برات مرتون ، معتقد است رسانه ها در دراز مدت ساختارهای ارزشی می سازد یا دگرگون می کنند . همین گونه اگر برنامه ریزی صحیحی صورت گیرد ، شاهد خواهیم بود ساختارهای ارزشی خانواده بهبود خواهد یافت . اورث راجرز نیزبر این باور است که ، ارتباطات عامل دگرکونی اجتماعی هستند ، زیرا اثر رادیو و تلویزیون بر افکار عمومی از دیگر رسانه ها عمیق تر است . [8]
سریال های خانوادگی و برخی برنامه های ترکیبی با عناوین مربوط به خانواده نیز عموما تصویری جهت دار از نظر اقتصادی ، اجتماعی ، فرهنگی ، قومی و … از خانواده ایرانی ارائه می کنند . البته بسیاری از این برنامه ها و حتی سریال ها با طرح موضوعات جدید و ارائه اطلاعات روزآمد موجب آگاهی اعضای خانواده ، به ویژه زنان از مهارت های اجتماعی ، حقوقی ، مدنی و شهروندی و … می شوند و راه های زندگی موفق و سالم را آموزش می دهند . بنابراین ، می توانند تاثیر مثبتی بگذارند و زمینه ساز توسعه فرهنگی و اجتماعی در سطح کلان باشند و باعث تغییر در باورها و خلق و خوی انسان ها ، تکوین فرهنگ جهانی و نزدیک کردن جوامع و ملل شوند .[9]
رسانه و ترویج الگوی خانواده موفق
یکی از روش های یادگیری ، روش مشاهده ای و یادیگری اجتماعی است . این روش با تقلید مترادف نیست ، بلکه تفکر درونی و نگرش های فرد ، مشاهده های او را تفسیر می کند . انسان وقتی از راه مشاهده ، مطلبی را یاد می گیرد ، به ویژگی های معنادار آن توجه می کند و آن را به درستی می فهمند تا در غیاب الگو از آن بهره مند باشد و در مواقع لزوم ، به حرکت ها و فعالیت های مناسب تبدیل کند و اگر با انگیزش باشد در موقعیت مناسب ، آن را به رفتار در می آورد . [10]
باید رسانه الگوی مثبت و حقیقی ارائه دهد که خود بر دو نوع است : گاهی شخص می کوشد ، خودش برای مخاطبان الگو باشد . همچنان که امام صادق (ع) به پیروان خود می فرماید : « با غیر از کلام و زبان خود مردم را به دین الهی دعوت کنید . لازم است مردم تقوا ، تلاش ، نماز و کارهای خیر را در رفتار شما ببینند این سبب دعوت آنان می شود » .[11]
گاهی دیگری را برای الگو بودن معرفی می کنند . الگو زدایی نیز شیوه ای از تربیت الگویی است ؛ یعنی شخصیت های منفی را به گونه ای ترسیم کنیم که نوعی دل زدگی و نگرش منفی در مخاطب از آن شخصیت ایجاد شود . رسانه باید توجه کند ، انجام کارهای بیرون از خانه بر عهده مرد است و او به آرامش فکری و روانی نیاز دارد و هنگامی که زن خانواده کارهای مربوط به منزل را خوب انجام دهد ، مرد خانواده آرامش فکری و روانی بیشتری خواهت داشت و سبب بیشتر کار مرد در بیرون از خانه می شود . [12]
در ارائه الگوهای رفتاری ، به زندگی امام علی (ع) و حضرت زهرا (س) کمتر پرداخته شده است که جا دارد الگوهای رفتاری این خانواده آسمانی و موفق ، مورد توجه قرار گیرد. [13]
تاثیر پیام های رسانه بر خانواده
رسانه ها با داشتن ظرفیت های منحصر به فرد ، پیام های رسانه ای را به تمام افراد و گروه های جامعه می رسانند . خانواده یکی از گروه های مهم مخاطب رسانه است . هنگامی که افراد درون گروهی قرار می گیرند ، هنجارهای حاکم بر افراد گروه بر نحوه دریافت و ادراک افراد گروه اثر می گذارد . افراد گروه برای اینکه هم نوایی بیشتری با دیگر اعضا داشته باشند ، این هنجارها را می پذیرند . هنگامی که پیام های رسانه های جمعی در جامعه انتشار می یابد ، هنجارهایی که بر افراد خانواده حاکم است ، بر نحوه پذیرش پیام های رسانه اثر می گذارد . نوع واکنشی که اعضای خانواده ، به ویژه پدر و مادر ، از خود نشان می دهند ، بر نحوه ادراک دیگر اعضا اثرگذار است . از این رو ، باید خانواده را به عنوان مخاطبی فعال در نظر گرفت که پیام های رسانه رادردرون خود تجزیه وتحلیل میکند،سپس می پذیردیاردمی کند.خانواده هایی که سطح مناسبی ازسوادرسانه ای دارند، از بینش و قدرت تشخیص و تفسیر وسیع و قوی برخوردارند . این مهارت به خانواده ها قدرت گزینش گری بیشتری می دهد ؛ یعنی می دانند چه طور مفیدترین پیام ها را انتخاب کنند . رسانه باید فعال بودن خانواده در دریافت پیام را مد نظر قرار دهد . خانواده ها را می توان به دو دسته تقسیم کرد :
1. خانواده هایی که سطح سواد و تحصیلاتشان بالاست و قدرت تحلیل خوبی دارند .
2. خانواده هایی که سطح سواد و تحصیلاتشان خیلی بالا نیست و قدرت تحلیل چندانی ندارند .
تنظیم پیام ها برای خانواده های دسته اول باید طوری باشد که سرشار از استدلال و برهان های منطقی باشند تا خانواده های با تحصیلات بالاتر ، بهتر بتوانند با این پیام ها ارتباط برقرار کنند .از طرفی پیام هایی که برای خانواده های دسته دوم طراحی می شوند نباید در این پیام ها از استدلال هایی که نیاز به موشکافی و تفکر دارد ، چندان استفاده شود . پس رسانه ها باید به هر دو دسته توجه داشته باشند و برای آن ها برنامه ریزی کنند . [14]
وظایف رسانه ها و تاثیر رسانه بر زندگی روزمره
اشتیاقی که میلیون ها انسان با به دست گرفتن روزنامه و روشن کردن رادیو و تلویزیون ، برای خواندن یا شنیدن یا دیدن رویدادها و دگرگونی های محیط زندگی خویش و دیگران نشان می دهند ، بهترن معرف وظیفه آگاه کننده وسایل ارتباطی و نقش حساس آن ها در ایجاد همبستگی ملی و بین المللی است .با تجزیه و تحلیل وظایف رسانه ها می توان نقش آموزش و پرورشی آن ها را ، که محصول انتشار اطلاعات و ارائه روش های صحیح زندگی است ، معرفی کرد . باید دانست ، وسایل ارتباطی با تهیه و انتشار خبرهای گوناگون علمی ، فرهنگی و اقتصادی می توانند معلومات جدید و اکتشافات تازه را در اختیار خانواده و افراد بگذارند ، افق دیدشان را بگسترانند و تامین نیازهای آن ها را آسان کنند . رسانه ها به موازات کوشش معلمان و استادان ، وظیفه آموزشی انجام می دهند . [15]
وظایف رسانه ها را می توان به سه دسته تقسیم کرد :
الف ) وظایف خبری و آموزشی
پخش فیلم ها و برخی برنامه ها در تلویزیون و سینما ، علاه بر اینکه نقش اطلاع رسانی دارند و به آگاهی ای خانواده ها می افزایند ، در عواطف و عقاید آنان نیز اثر فراوانی دارند.
ب ) وظایف راهنمایی و رهبری
جامعه ما ، جامعه ای دینی ( مبتنی بر اسلام ) با ارزش ها و هنجارهای خاص خودش است . بنابراین ، رسانه ها باید ابزاری در خدمت ارزش ها و هنجارها باشند و با ارائه برنامه های مختلف ، الگوهای پوشش و رفتار و … متناسب با فرهنگ شود ، از مواردی است که می تواند به عنوان روشی تازه به خانواده منتقل شود .
ج ) وظایف تفریحی و سرگرمی
رسانه ها با ارائه برنامه های مختلف ، می توانند اوقات فراقت را پر کنند ، سرگرمی مناسبی باشند ، آرامش روانی ایجاد کنند ، به صورت موقت ذهن اشخاص را ازمشکلات روزمره دور سازند و شیوه گفتار و رفتار درست که با فرهنگ جامعه هماهنگی داشته باشد به گیرندگان انتقال دهند .
به کار بردن کلمه های ناخوشایند و تکیه کلام ها و رفتارهای بی معنا و بی محتوا ، از مواردی است که به سرعت در میان اقشار جامعه شایع می شود . 4 نقش برای رسانه در زندگی روزمره :
1. به فرآیند معنا یابی در دنیای پیچیده کمک می کنند .
2. به فرآیند هویت سازی ما کمک می کنند .
3. برای ما لذت بخش هستند .
4. به ساختمند شدن زندگی کمک می کنند و دسترسی به نقاط دور دست را فراهم می سازند . گاه از انحرافات اجتماعی ، نظیر تجاوز ، خشونت ، قتل و … پرده بر می دارند و زوایای نهان داستان های عشقی و جنایی را برای مخاطبان آشکار می سازند و انواع دام هایی را که بر سر راه جوانان قرار دارد ، به آنان گوشزد می نماید و راه های لغزش دیگران را برای مخاطب ترسیم می کنند . [16]
فصل دوم
ارزش ها و الگوهای منفی در رسانه ها و ارائه راهکار
کم رنگ شدن نقش تربیتی خانواده ها و معرفی الگوهای منفی در رسانه ها
رسانه ها از طریق اثرگذاری بر روابط منفی بین والدین و فرزندان ، منشا تحولات بزرگی در تربیت فرزندان می شوند . نسل جوان امروزه در مقایسه با نسل های گذشته ، کمتر زیر بار ارز ش های دیکته شده از سوی خانواده می رود . تنها مدارس و مساجد و دیگر نهادهای اجتماعی ، جایگزین نقش تربیتی فرزندان نشده اند ، بلکه فرزندان ، الگوهای رفتاری خود را در بسیاری موارد از رسانه می گیرند . جای تعجب نیست که بازیگران فیلم ها و سریال ها بیش از معلمان مدارس و استادان دانشگاه ها به عنوان الگو شناخته می شوند.
در واقع رسانه ها می توانند به صورتی نهان ، قالب های خاص فرهنگی را در ذهن ایجاد کنند . این قالب ها می تواند نوعی اقتدار در شکل مردسالاری یا تسلط مرد بر زن و روابط ناسالم با فرزندان باشد . هنگامی که در یک سریال ، مرد بودن عامل سلطه بر دیگر اعضا معرفی می شود یا درخواست های بجای فرزندان نادیده گرفته می شود و هم زمان ، پاسخ زن یا فرزندان در قالب پرخاشگری به نمایش در می آید ، خشونت خانوادگی ترویج شده است . می توان گفت القای یک تفکر یا روش غلط در هر یک از زمینه های رفتاری می تواند به تشدید آسیب های موجود یا شکل گیری آسیب های جدید منجر شود . باید الگوهای به نمایش گذاشته شده در رسانه ها ، نمادهایی باشند که از حقایق و صحت رفتارهای معینی حکایت کنند . زمانی الگو اثر بیشتری دارد که از نظر احترام ، قدرت و مقام در مرتبه بالایی قرار داشته باشد ، به دلیل رفتاری که می آموزد ، پاداش دریافت کند و الگو اطلاعات مفیدی درباره او بدهد . [17]
اما رسانه ها با افزایش سطح توقعات در پیام گیران ، به تضعیف سنت ها و باورهایی می پردازند که بر سر راه مدرنیته مشکل ایجاد می کند . با وسعت بخشیدن به افق دید پیام گیران ، آنان را قادر می سازند با تحرک ذهنی ایجاد شده ، نوع زندگی بهتری را برای خود و خانواده هایشان بطلبند . [18]
اگر عملکرد رسانه ها به تغییر یا تضعیف ارزش های حاکم بر جامعه بیانجامد ، چه بسا به جای توسعه ، سبب رکود و هرج و مرج در جامعه شود . از این رو ، تغییر ارزش ها عملکردی دو سویه است که در ظاهر نشان دهنده پیشرفت و در باطن ویرانگر است . امام صادق (ع) می فرمایند : ان التبذیر من الاسراف ، صرف مال در موارد غیر عقلایی و غیر مفید تبذیر است .[19]
تبلیغات رسانه نباید سبب ترویج فرهنگ اسراف در جامعه شود و آن را به سمت مصرف گرایی افراطی بکشاند.
اثرگذاری تلویزیون بر روابط عاطفی اعضای خانواده
عوامل گوناگونی موجب آسیب دیدن پیوند عاطفی خانواده می شوند و انسجام آن را به مخاطره می اندازند . یکی از عوامل اثرگذار بر گسستگی انسجام خانواده ، گسترش رسانه های جمعی و استفاده افراطی از آن هاست . رسانه ها به دلیل کارکرد متنوع خود و ایجاد تغییرات پیوسته ، به تدریج ، به جای ارتباط بین فردی ، از نوع چهره به چهره را گرفته و توانسته اند انفرادی را به جای فضای جمعی و اجتماعی خانواده حاکم کنند به طوری که گسترش تکنیکی رسانه های مدرن الکترونیکی ، ارتباط مستقیمی با فردگرایی و دورری از گروه را دارد . نتیجه این می شود که افراد به جای گفت و گوی صمیمی با یکدیگر ، با تلویزیون ارتباط برقرار کنند . ارتباطی که بار عاطفی ندارد بنابراین فاصله عاطفی و هیجانی میان اعضای خانواده بیشتر می شود .
معایب برنامه های رسانه ها
در مورد سریال های خانوادگی تحقیقات اندکی انجام گرفته و تحلیل جامعی درباره مفاهیم ، الگوها و تصاویری که تلویزیون از خانواده ایرانی نمایش می دهد ، صورت نگرفته است اما چنین به نظر می رسد که در بیشتر برنامه :
- نمایش خانواده های سنتی معمولا با تاکید بر ویژگی های منفی آن مطرح می شود .
- خانواده به جای آنکه به صورت مکانی صمیمانه به نمایش درآید ، محل نمایش مشاجرات بین اعضای خانواده است .
- همدلی و پشتیبانی اعضای خانواده از یکدیگر ، بیشتر در حیطه رسیدگی به مسائل جسمانی و سلامت و تغذیه است .
- نقش مادری به عنوان مهمترین نقش زن ، چندان مورد توجه نیست ، فقط از کدبانوگری و آشپزی او تمجید می شود .
- تمسخر اعضای خانواده و بی احترامی آنان نسبت به هم در برخی مجموعه های طنز ، سبب به هم ریختن چهارچوب روابط احترام آمیز اعضای خانواده می شود .
- نمایش بیش از حد ارتباطات خارج از خانواده و چهارچوب روابط زناشویی همسران ، سبب بی اعتمادی ، سوء زن و رفتارهای ناهنجار در خانواده می شود .
- استفاده هنرپیشه ها از آخرین مد لباس ، اتومبیل آخرین مدل و شیک ترین دکوراسیون ، سبب القای فرهنگ مدگرایی و مصرف گرایی می شود . [20]
پیامدهای ناشی از مشاهدات خشونت در رسانه ها
هنگامی که رسانه ها صحنه های خشونت آمیز را نمایش می دهند ، مخاطبانی که زیاد از رسانه ها استفاده می کنند ، احساس می کنند محیط پیرامونشان ناامن و خشن است . در واقع بر نحوه ادراک افراد و از واقعیات پیرامونشان اثر می گذارند . نگرانی در مورد تقلید افراد از این گونه صحنه ها ، تحریک پذیری ، قساوت قلب یا توسل به اقدامات خرابکارانه وجود دارد . نمایش های واقع گرایانه ، تخیلی ، جدی ، فکاهی و سبک های متفاوت دیگر ، جزئی از برنامه های رزمره رسانه ها به شمار می رود . کمتر کسی منکر این واقعیت خواهد شد که ، مردم نکاتی را از رسانه ها می آموزند . ولی کاملا مشخص است که خشونت ، تمایل به خشونت را کاهش نمی دهد ، بلکه خشونت موجب خشونت است . [21]
کنترل استفاده از رسانه ها در خانواده
کنترل استفاده از رسانه در خانواده ، تنها راه حفظ انسجام خانواده و جلوگیری از فروپاشی آن به سبب ارتباطات مجازی است . بهترین راه تربیت خانواده ، ترویج فرهنگ استفاده مناسب و معقول از رسانه هاست . هر چند هر روزه اخباری درباره ی آثار نامطلوب تلویزیون ، رایانه و اینترنت به سلامت روانی و جسمانی افراد منتشر می شود ، اما برنامه ریزی زمانی معین برای استفاده اعضای خانواده که به توافق اعضای آن تدوین شود ، کمک موثری در این زمینه است . از لحاظ کیفی نیز لازم است بر اساس ارزش های دینی ، اخلاقی و بومی ، ملاک ها و مرزهایی برای استفاده تعیین شود . خانواده در معرض حملات و یورش های بسیاری قرار دارد ، با این وجود باید اختیار خویش را در دست گیرد . باید بین خانواده و توسعه تعامل برقرار کرد و ارزش های دینی و اخلاقی و انسانی حاکم بر خانواده را تقویت نمود .
راهکارهایی برای قابلیت بهتر رسانه ها
رسانه ها دارای نقش دو سویه هستند ؛ یعنی هم می توانند در خدمت مردم و در جهت اهداف انسانی قرار بگیرند و هم می توانند ابزاری برای تخریب فرهنگی و اجتماعی باشند و در خدمت اهداف غیر انسانی استفاده شوند . بنابراین رسانه ها قابلیت استفاده های مطلوب و نیز تخریبی را دارند و امکان اینکه دچار آسیب ها و تزلزل شوند ، بسیار زیاد است . رسانه ها به صورت آگاهانه یا ناآگاهانه با آسیب ها و تهدید های هنگام ایفای رسالت آگاهی بخش خود روبرو می شوند ، که باید بکوشند این آسیب ها را برطرف کنند . در نظام جمهوری اسلامی ایران نیز مهمترین ویژگی ، دینی بودن نظام و پیروی کردن از قانون اساسی است . نظر بنیان گذار جمهوری اسلامی ایران ، در مورد رسانه ها ان است که وقتی می توانند نقش خود را به گونه ای مطلوب انجام دهند که در خدمت اهداف الهی قرار بگیرند وگرنه به صورت ابزاری در می ایند که با تخریب فرهنگ ملی ، اهداف و منافع گروه های خاص را تامین می کنند و بدین ترتیب آگاهی بخشی به مردم را از یاد می برند . [22]
وسایل ارتباط جمعی باید در جهت روند تکامل انقلاب اسلامی و در خدمت اشاعه فرهنگ اسلامی قرار گیرد و در این زمینه از برخورد سالم اندیشه های متفاوت بهره جوید و از اشاعه و ترویج خصلت های تخریبی و ضد اسلامی جدا ، پرهیز کند . هدف اصلی رسانه به عنوان یک دانشگاه عمومی ، نشر فرهنگ اسلامی ، ایجاد محیط مناسب برای تزکیه انسان و رشد فضایل اخلاقی و شتاب بخشیدن به حرکت تکاملی انقلاب اسلامی است .
اگر رسانه به وظیفه ملی و شرعی خود ، که معماری فرهنگی جامعه بر اساس ارزش های معنوی است ، عمل نکند ، آثار و زیان های مخربی را بر خانواده ها وارد خواهد آورد . [23]
برای قابلیت بهتر رسانه ها چنین راهکارهایی توصیه می شود :
1. معرفی دیدگاه اسلام درباره ی اهمیت جایگاه ، منزلت و کارکردهای خانواده در نظام اسلامی
2. ارتقای سطح فرهنگی و تربیتی اعضای خانواده به منظور ایفای نقش آن در سلامت و بهبود فرهنگی جامعه
3. آگاه کردن افراد خانواده نسبت به حقوق و وظایف یکدیگر و زدودن نگرش های غلط جامعه
4. گسترش و انتشار ارزش های اصیل اسلامی در خانواده ، برای تربیت نسل سالم ، با ایمان ، مسئول و موثر در رشد خود ، خانواده و جامعه
5. ارائه راهکارهای ایمن سازی خانواده از آسیب و بحران های اجتماعی و حمایت از خانواده های آسیب دیده
6. تقویت شخصیت و جایگاه واقعی زن و مرد به عنوان پدر و مادر و همسر و توجه به نقش اساسی آن ها در توسعه انسانی و تربیت نسل بالنده در خانواده و پرهیز از روحیه مرد ستیزی یا زن ستیزی
7. معرفی و الگوی زنان و مردان موفق جامعه ، با توجه به موفقیت ان ها در نقش مادری ، پدری و …
8. ترسیم کرکردهای زیستی ، تربیتی ، روانی و عاطفی خانواده به عنوان مهمترین بسار رشد فرهنگی جامعه
9. آگاهی بخشی زنان درباره ی تاثیر تغذیه مناسب ، ورزش و رعایت بهداشت و تامین سلامت جسمی و نشاط روحی
10. گسترش فرهنگ تسهیل در امر ازدواج به عنوان پیمان الهی و تشویق جوانان به تشکیل خانواده
11. فرهنگ سازی و آموزش در زمینه گسترش فرهنگ عفاف و پای بندی های اخلاقی با هدف تحکیم بنیان خانواده و جلوگیری از بروز ناهنجاری های اجتماعی
12. توسعه و ترویج فرهنگ ساده زیستی ، قناعت ، خود اتکایی ، تولید و معرفی الگوی مناسب مصرف برای تصحیح فرهنگ اقتصادی خانواده و کاهش تبلیغات تجاری
13. تبیین و احیای فرهنگ احترام به پدر و مادر قدرشناسی و حمایت از آن ها
14. بازنمایی اثرهای مثبت رعایت عدالت بین فرزندان
نتیجه گیری
در نگرش نظام مند به موضوع ها و مسائل مربوط به خانواده و کارکردهای آن ، رسانه ها نقش دارند . تلویزیون امروزه ، فراگیرترین رسانه در جامعه بشری است . به طوری که آن را عضوی از خانواده می توان تلقی کرد که نبودنش مملوس و وابستگی دیگر اعضای خانواده به آن کاملا محسوس است . گذراندن اوقات فراغت ، سرگرمی ، کسب آرامش و گاه نیاز به برانگیختگی ، همدم یابی ، یافتن موضوعی برای گفت و گو ، فرار از مشکلات و کسب اخبار و اطلاعات ، از مهمترین دلایل تماشای تلویزیون است . رسانه با بهره گیری از تمهیدات فنی که به صورت فزاینده ای در حال رشد است ارتباطی ویژه با اعضای خانواده ، صرف نظر از سن و نقش آن ها برقرار می کند و بسته به زمینه ی فرهنگی و منزلت اقتصادی – اجتماعی و هر خانواده ای ، در نقش های متفاوتی ظاهر می شود . نقش پرستار که وظیفه ی نگهداری از کودکان را بر عهده می گیرد ، نقش معلم خصوصی ، وسیله کمک آموزشی ، نقش معلم اخلاق و … تمرکز ظرفیت و توانمندی های رسانه ملی و نیز معطوف ساختن توجه خانواده ها به آن برای به دست آمدن نتیجه مثبت ، نیازمند برنامه ریزی ، هماهنگ سازی و بستر سازی های از پیش تعیین شده است که برجسته سازی موضوع و به کارگیری راهبردهای آن ، این امکان را فراهم می آورد . اینکه رسانه گزینش گری خروجی های رسانه ، چه مواردی باید در نظر گرفته شود ، نیازمند دانش و آگاهی است که باید مورد توجه مسئولان سیاست گذار و برنامه سازان ، درباره ی هر یک از مهارت های صحبت کردن ، گوش کردن و مهارت غیر کلامی قرار بگیرد .
فهرست منابع
1. قرآن کریم
2. ارنسون ، الیوت و آنتونی پراتکانیس ، عصر تبلیغات ، ترجمه کاووس سید امامی ، تهران ، سروش ، 1380
3. اشتهاری ، محمد ، نگاهی به زندگی حضرت زهرا ، موسسه تحقیقات و نشر معارف اهل بیت (ع)، 1323
4. اعزازی ، شهلا ، جامعه شناسی خانواده ، تهران ، روشنگران 1382
5. باندورا ، آلبرت ، نظریه یادگیری اجتماعی ، ترجمه فرهاد ماهر ، شیراز ، راهگشا ، 1372
6. تامپسون ، جان ، رسانه ها و مدرنیته ، ترجمه مسعود اوحدی ، تهران ، سروش ، 1380
7. جهانگیر ، منصور ، قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران ، نشر دوران ، 1379
8. حکیم آرا ، محمد علی ، روان شناسی رسانه ، تهران ، دانشکده صدا و سیما ، 1388
9. دادگران ، سید محمد ، مبانی ارتباطات جمعی ، تهران ، مروارید و فیروزه ، 13920
10. دانایی ، نسرین ، رسانه شناسی ، تهران ، مبنای خرد ، 1389
11. رئیس وانانی ، حسین و غلام حسن عیوضی ، رسانه و نقش خانواده در تولید ملی ، حمایت از کار و سرمایه ایرانی مرکز پژوهش های صدا و سیما ، 1391
12. زورق ، محمد حسن ، ارتباطات و آگاهی ، تهران ، سروش ، 1389
13. شاهرودی ، محمد حسین ، الگوهای رفتاری حضرت زهرا ، تهران سازمان تحقیقات نیروی بسیج ، 1376
14. کلینی ، محمد یعقوب ، اصول کافی ، ترجمه سید جواد مصطفوی ، انتشارات ولیعصر ، 1375
15. گرینر ، جورج ، رسانه در خط آتش ، انتشارات باشگاه اندیشه ، 1386
16. مجلسی ، محمد باقر ، بحارالانوار، موسسه الوفار 1403 ه.ق
17. مشیری ، مهشید ، فرهنگ زبان فارسی ، تهران ، سروش 1374
18. معتمد نژاد ، کاظم ، وسایل ارتباط جمعی ، تهران ، دانشگاه علامه طباطبایی 1386
19. معین ، محمد ، فرهنگ فارسی ، تهران ، امیرکبیر ، 1375
20. یاوری وثاق ، مهدیه ، نقش رسانه در آگاهی بخشی سیاسی و اجتماعی ، مرکز پژوهش های اسلامی ، 1391
[3]- رئیس وانانی ، حسین و غلام حسن عیوضی ، رسانه و نقش خانواده در تولید ملی ، حمایت از کار و سرمایه ایرانی ، ص 8
[14]- رئیسی وانانی ، حسین و غلام حسن عیوضی ، رسانه و نقش خانواده در تولید ملی ، حمایت از کار و سرمایه ایرانی ، ص 48
[16]- رئیسی وانانی ، حسین و غلا حسن عیوضی ، رسانه و نقش خانواده در تولید ملی ، حمایت از کار و سرمایه ایرانی ، ص 158
[سه شنبه 1394-08-26] [ 11:16:00 ق.ظ ]