عنوان :

جایگاه معرفت نفس در اخلاق اسلامی

پژوهشگر: مریم شهیدی

چکیده

اخلاق که همان ملکات و هیئات نفسانی و روحی است که باعث می گردد کارهای زشت یا زیبا به آسانی از نفس متخلق به اخلاق خاص نشأت بگیرد ، يكي از اركان سه‌گانه دين اسلام است و به اندازه‌اي اهميت دارد كه خداوند متعال در قرآن کریم ، فلسفه ی بعثت همه ی پیامبران را اهتمام به اخلاق و تهذیب نفس معرفی کرده است .

طریق اخلاقی اسلام که در هیچ یک از کتب آسمانی به ما نرسیده و در هیچ یک از تعالیم انبیاء گذشته و مکاتب فلاسفه و حکمای الهی دیده و نقل نشده ، روشی است که آدمی را از طریق توحید و توجه تام و انحصاری به خداوند سبحان سیر می دهد که سبب می شود بنده ای خالص به بار آید و نتیجه ی آن عبودیت محض خواهد بود .

اگرچه اصل سخن در اخلاق پیرامون نفس و بر محوریت آن است ، اما معرفت نفس بسیار گسترده تر و عمیق تر از اخلاق است و شاید بتوان علیرغم ارتباط نزدیک بین آن دو ، اخلاق را زیر مجموعه معرفت نفس دانست چرا که در موارد بسیاری ، معرفت نفس از اخلاق پیشی می گیرد . یعنی اگرچه در ابتدای مسیر نیاز به اخلاق ضروری است ولی چه بسا ادامه این مسیر پرمخاطره ، فقط از طریق اخلاق ، ممکن نباشد و سالک را متوقف نماید . و این بدان دلیل است که معرفت نفس ، سفری است باطنی که در درون انسان و با شهود لایه های وجودی او انجام می گیرد تا به شهود حقیقه الحقایق برسد . آنگاه انسان در برترین مرتبه ی شهود خود ، فانی از خویش می گردد و در عین فنای خود ، شاهد خویش می باشد و در آخرین مرتبه ی معرفت نفس ، نفس خود را عین ربط و وابستگی به حق تعالی شهود می کند . لذا آنچه مهم اســت طی طول مسیر با ســلامت و مهم تر از آن رســیدن به هــدف است که با معرفت نفس ممکن است اما اخلاق به تنهایی یارای رساندن سالک به هدف نیست .

کلید واژه

اخلاق اسلامی ، نفس ، معرفت نفس ، شهود نفس