بررسی سیر تاریخی علم تفسیرومبانی تفسیر قرآن به قرآن با تأکید بر تفسیر المیزان

گرداورندگان: بتول ملاحسنی، فاطمه اسماعیلی،مریم خسروزاده

چکیده

شاید هیچ کتابی به اندازه قرآن کریم مورد شرح و تفسیر قرار نگرفته باشد بر اساس آمارهایی که از تفاسیر موجود و نیز اطلاعات کتابشناسی به دست آمده تاکنون بیش از سه هزار تفسیر بر قرآن کریم به سبک ها و روش های مختلف نگاشته شده است از میان این تفاسیر برگزیده تفسیر شریف المیزان نمونه ارزشمند و یکی از ذخایر جهان اسلام به ویژه شیعیان می باشد.

با این حال هنوز عناصر اصلی دخیل در نگارش این اثر ارزشمند و ابعاد و زوایای آن ناشناخته مانده است. بدون شک استخراج و تبیین دقیق مبانی و روش تفسیری علامه در این تفسیر ارزشمند می تواند چراغی پیش روی اندیشمندان مسلمان برای فهم و تدبر در قرآن و قدمی در جهت ارتقای دانش تفسیر باشد نوشتار  پیش رو به روش کتابخانه ای و توصیفی پس از بررسی کوتاه در تاریخچه علم تفسیر و مکاتب تفسیری و بررسی انواع روش های تفسیری قرآن کریم، به بررسی مبانی تفسیر قرآن به قرآن از منظر علامه بزرگ سید محمد حسین طباطبایی قدس الله نفسه الزکیه با تاکید بر تفسیر گران سنگ المیزان می پردازد.

کلید واژه: تفسیر،مفسر، مبانی تفسیر قرآن به قرآن، المیزان

ادامه مطلب :

فهرست مطالب

عنوان                                                                                          صفحه

مقدمه …………………………………………………………………………………………………………………………….  1

بخش اول: پیدایش علم تفسیر

   فصل اول: نیازمندی به تفسیر

      معنای لغوی و اصطلاحی ……………………………………………………………………………………..  5

      اهمیت و جایگاه علم تفسیر ………………………………………………………………………………….. 6

      علل نیازمندی به تفسیر ………………………………………………………………………………………..  6

         1ـ فقدان آگاهی­های لازم بشری ……………………………………………………………………..  6

         2ـ معارف بسیار زیاد و الفاظ محدود ……………………………………………………………….  7

         3ـ محتوای بلند در قالب الفاظ متداول …………………………………………………………..  8

         4ـ آمیختگی و پراکندگی مطالب …………………………………………………………………….  8

         5ـ فاصله زمان با نزول قرآن کریم …………………………………………………………………..  8

         6ـ نیازها و ضرورت­های ویژه­ی هر عصر …………………………………………………………  8

   فصل دوم: مفسران نخستین

      پیامبر اکرم (صلی الله علیه وآله) آگاه به همه معارف قرآن ……………………………………….  11

      پیامبر اسلام (صلی الله علیه وآله) و تفسیر همه قرآن ……………………………………………….  12

      تبیین همه معانی قرآن ……………………………………………………………………………………..  13

      حضرت علی (علیه السلام) اولین مفسر بعد از پیامبر (صلی الله علیه وآله) …………………….  15

      مصحف امام علی (علیه السلام) ………………………………………………………………………………..  16

      سایر مفسران آگاه به همه معانی قرآن ……………………………………………………………..  17

      امامان معصوم (علیهم السلام) و تفسیر همه معانی قرآن ……………………………………….  19

      کتب تفسیری منسوب به امامان معصوم (علیهم السلام) ………………………………………..  20

   فصل سوم: سایر مفسران

      مفسران صحابی …………………………………………………………………………………………………..  23

      ارزش تفسیر صحابه ……………………………………………………………………………………………  25

      مفسران تابعی در عصر تابعین ……………………………………………………………………………  25

بخش دوم: تفسیر از دیدگاه فرق و مذاهب و مکاتب تفسیری

   فصل اول: سیر تاریخی تفسیر در میان فرق و مذاهب

      گسترش قلمرو اسلامی ………………………………………………………………………………………  29

      اخباری­ها ……………………………………………………………………………………………………………..  29

      متکلمین ………………………………………………………………………………………………………………  30

      فلاسفه …………………………………………………………………………………………………………………  30

      متصوفه ………………………………………………………………………………………………………………..  30

   فصل دوم: مکاتب تفسیری

      انواع مفسران ……………………………………………………………………………………………………….  33

      تفاسیر روایی محض ……………………………………………………………………………………………  34

      تفاسیر باطنی محض …………………………………………………………………………………………..  34

      تفاسیر اجتهادی ………………………………………………………………………………………………….  34

بخش سوم: مبانی تفسیر

   فصل اول: منابع تفسیر

      تعریف منابع ………………………………………………………………………………………………………..  38

      ضرورت شناخت منابع تفسیر …………………………………………………………………………….  39

   فصل دوم: معرفی منابع تفسیر

      انواع منابع تفسیر ………………………………………………………………………………………………..  41

      قرآن ……………………………………………………………………………………………………………………..  41

 

بخش چهارم: بررسی مبانی تفسیری قرآن به قرآن

   فصل اول

      تفسیر قرآن به قرآن ……………………………………………………………………………………………  44

      تعریف تفسیر قرآن به قرآن ……………………………………………………………………………….  44

      تاریخچه تفسیر قرآن به قرآن …………………………………………………………………………….  44

   فصل دوم: مبانی و پیش­فرض­های تفسیر قرآن به قرآن

      1. الهی بودن متن قرآن ……………………………………………………………………………………..  49

              2.پیوستگی و هماهنگی ویژه در کلام الهی……………………………………………………..51

      3. عقلایی بودن زبان قرآن …………………………………………………………………………………  52

      4. استقلال قرآن …………………………………………………………………………………………………  53

      5. وثاقت قرآن …………………………………………………………………………………………………….  55

      6. پیوند معنایی آیات قرآن ………………………………………………………………………………..  56

جمع­بندی و نتیجه­گیری ……………………………………………………………………………………….  59

منابع تحقیق……………………………………………………………………………………………………….61

 

مقدمه

« كِتَابٌ أَنزَلْنَاهُ إِلَيْكَ مُبَارَكٌ لِّيَدَّبَّرُوا آيَاتِهِ »[1]

« این کتابی است پر برکت که به سوی تو فرستادیم تا مردم در آیات آن بیندیشند ».

قرآن کریم تنها کتابی آسمانی مصون مانده از تحریف است که جامع­ترین و استوارترین آموزه­های وحیانی را در اختیار بشر قرار می­دهد. آنچه روشن است تنها راه مصون ماندن امت اسلامی از انحراف و گمراهی بهره­گیری از قرآن و تمسک به اهل بیت (علیهم السلام) است چرا که این کتاب بزرگ معیار و میزان تشخیص حق از باطل در همه زمینه­ها به خصوص در بحران­های فکری و اخلاقی و اجتماعی می­باشد. بهره­مندی از قرآن مجید و رهنمود گرفتن از پیام های الهی در گرو فهم دقیق و صحیح آیات آن است. دانشمندان اسلامی در صدد پرده برگرفتن از آیات قرآن برآمدند و علمی به نام تفسیر قرآن شکل دادند.

قرآن طبق بیان خودش « إِنَّ هَذَا الْقُرْءَانَ يهَدِى لِلّتىِ هِىَ أَقْوَم»[2] این قرآن به راستی به راهی فرامی­خواند که محکم و استوار است. مفسران عالی­مقام قرآن شرح­ها و تفسیرهای متعددی نگاشته­اند ولی در بین آنان عالمان شیعه به پیروی از اولیای الهی تلاش­های برجسته و خدمات ارزنده­تری ارائه نموده­اند. که از هر جهت ماندگارتر و ستودنی است و گامی مؤثر در کشف رازهای قرآنی و مطرح ساختن رهروان راه قرآن بوده است.

در زمینه تفسیر قرآن گرایش­های گوناگونی پا به عرصه حیات نهاده است که از معروف­ترین این گرایش­ها می­توان به گرایش­های عقلی، عرفانی، کلامی، فقهی و اجتهادی اشاره کرد. این نوع گرایش­ها نوعاً مستند به استنباط­های شخصی و دریافت­های اجتهادی صاحبان آن تفاسیر می­باشد. هر یک از مفسران، در جهت تفسیر قرآن مبانی و دیدگاه­های متفاوتی را ارائه داده­اند که از جمله این دیدگاه­ها تفسیر قرآن به قرآن که توسط شخصیت برجسته عالم تشیع علامه محمد حسین طباطبایی مطرح شد.

علامه طباطبایی از علوم عقلی و نقلی و دانش­های مختلف حوزوی و دینی برخوردار بود.

[1] -  سوره ص، آیه 29.
[2] -  سوره اسراء، آیه 9.

منابع تحقیق

*قرآن

*نهج البلاغه(ترجمه محمد دشتی)

1)     ابطحی ،محمدباقر،جامع الاخبار

2)     بابایی,علی اکبر،عزیزی کیا،غلامعلی،روحانی راد،مجتبی،روش شناسی تفسیر قرآن کریم، قم،پژوهشکده حوزه و دانشگاه،سمت،1379

3)     بحرانی ،ابن میثم ،شرح نهج البلاغه ،بیروت،انتشارات دارالفکر

4)     جوادی آملی،عبدالله،تسنیم،قم،اسراء، 1373

5)     چلبی،مصطفی، فروغ اللغات

6)      حسینی دشتی،سیدمصطفی،دایره المعارف جامع اسلامی

7)     خویی،سیدابوالقاسم،البیان فی تفسیرالقرآن،بیروت، دارالزهراء،1366

8)     رضایی اصفهانی،محمدعلی،درسنامه روش ها و گرایش های تفسیری قرآن، قم،مرکز جهانی علوم اسلامی،1382

9)     الزرکشی،بدر الدین محمد بن عبدالله،البرهان فی علوم القرآن، بیروت،دارالفکر،1408

10) شیخ حرعاملی،محمدبن حسن،وسائل الشیعه، چ1 قم،موسسه آل البیت،1412

11) طباطبایی،محمدحسین، ترجمه تفسیرالمیزان،بیروت،اعلمی،1393

12) طباطبایی،محمدحسین،قرآن در اسلام

13) علی اکبر بابایی، مکاتب تفسیری ،قم،چاپ سبحان

14) کلانتری،ابراهیم،قرآن و پاسخگویی به نیازهای زمان،تهران،دفتر نشر معارف،1382

15) کلینی،محمدبن یعقوب ، الکافی ،چ4 بیروت،دارالاضواء،1413

16) مجلسی،محمدباقر،بحارالانوار ،چ2 ، بیروت،داراحیاء التراث،1403

17) محمدکاظم شاکر،مبانی و روش های تفسیری،انتشارات مرکزجهانی علوم اسلامی،چ1، 1382

18) محمود رجبی، روش تفسیر قرآن کریم، چاپ چهارم، پژوهشگاه حوزه و دانشگاه، قم، 1390

19) معین،محمد،فرهنگ معین،تهران،امیرکبیر،1375

20) مودب،رضا،مبانی تفسیر قرآن،تهران،انتشارات دانشگاه تهران

21) مودب،رضا،مبانی تفسیر قرآن،قم،انتشارات دانشگاه قم،1386

22) ناصرمکارم شیرازی،تفسیرنمونه، تهران،دارالکتب الاسلامیه،چ28، 1371

23) شریف الرضی،محمد بن حسین،شرح نهج البلاغه،تهران،موسسه نشر تالیفات فیض الاسلام،1379