گستره اعتدال از منظر امام علی(ع) درنهج البلاغه

ملیحه شفیع زاده[1]

چکیده

در تعالیم قرآن و احادیث از دین اسلام و مسلمان، به عنوان دین اعتدال و امت وسط نام برده شده است که این امر اهمیت اعتدال و میانه روی را در تمامی امور جامعه اسلامی را متذکر می شود ، امری که بسیار مورد غفلت قرار گرفته است.

اعتدال و میانه روی، همان گونه که از نامش پیداست، به معنای پیمودن و گزینش راه میانه و وسط و عدم تمایل به دو طرف افراط و تفریط می باشد . اصل اعتدال، که در قرآن کریم به آن عنایت فراوانی شده است، در زندگی پر برکت پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله) و ائمه هدی ( علیهم السلام) و در کلیه اعمال و رفتارشان به روشنی دیده می شود . آنان هرگز در هیچ امری از اعتدال و میانه روی خارج نشدند . سیره رسول خدا (صلی الله علیه و آله) و ائمه معصومین در همه وجوه، سیره ای معتدل بود .

در این نوشتار به  میانه روی و اعتدال از منظر روایات و سخنان امام علی(ع) مورد بحث و بررسی قرار گرفته است تا در ضمن بیان لغوی و اصطلاحی و مفهوم آن، به استناد آیات کریمه قرآن و سخنان گرانبهای امام علی(علیه السلام)، اهمیت و ارزش آن و نقش آن در زندگی فردی و اجتماعی و سیرتکاملی انسان در نیل به شخصیت مطلوب ایمانی مورد بررسی و کنکاش قرار گرفته است تا نقش اعتدال گرایی در رسیدن به کمالات انسانی و شکوفایی تمودن و تداوم نعمت ها تبیین شود.

کلیدواژه: اعتدال، میانه روی، تفریط، افراط

 ……………………………………………………………..

 [1] - طلبه مقطع سطح دو، حوزه علمیه امام صادق(ع) شهرستان شاهرود،تاریخ پذیرش مقاله1397

ادامه مطلب :

مقدمه

اعتدال و میانه روی همانطور که از نامش پیداست به معنای گزینش راه میانه و وسط و عدم تمایل به دو طرف افراط و تفریط می باشد. با بررسی دقیق می توان دریافت که همان گونه که اصل توحید در تار و پود احکام و مقررات اسلام و آیات و روایات و سیره ائمه (ع) پیچیده شده، اصل اعتدال نیز در تشریح احکام لحاظ گردیده است.

علت تأکید بر اعتدال ایجاد احترام متقابل و وحدت میان امت اسلامی است که متأسفانه برخی از عوامل از قبیل چشم وهم چشمی، تمایلات نفسانی، و جهالت مانع ایجاد و فراگیر شدن این صفت هستند .

از جمله مسائل مهمی که در ایجاد یک زندگی سالم از توجه و اهمیت ویژه ای برخوردار است، مسأله اعتدال در مجموعه زندگی است، به این معنا که انسان تمام ارزش ها، از قبیل عبادت، خدمت به مردم، آزادی، محبت، عشق ورزیدن و امور دیگر را به طور هماهنگ و معتدل در خود ایجاد نماید و به رشد حساب شده آن ها بپردازد، به صورتی که به حد متوسط آن ها دست پیدا کند.

تحصیل روش اعتدال و میانه روی در تمام ابعاد زندگی، از بزرگ ترین توصیه، و دستورهای دین مبین اسلام است. این ارزش و مقام تا به حدی است که رعایت آن، موفقیت انسان ها را در زندگی دنیوی و اخروی تضمین می کند؛ برای این که خداوند حکیم روش درک صحیح را در اعتدال و میانه روی قرار داده است و درست به همان صورت که دین اسلام راه میانه است، قلمرو آن نیز - که کعبه باشد - میانه زمین قرار داده شده است.

نتیجه

به طور کلی ، اعتدال و رعایت حد وسط، حصوصیت تربیتی امت اسلام به شمار می رود و این اصل باید در زندگی خانوادگی، اجتماعی و حتی در بحث آموزش نیز مورد توجه قرار بگیرد. اعتدال در جامعه نه تنها فرصت های برابر را به وجود می آورد بلکه هر نوع تبعیض و اندیشه طبقاتی را از بین می برد. وقتی ایمان، تقوی، علم و مجاهدت در راه خدا معیار و ملاک ارزش باشد و در همه امور چه عبادی چه اجتماعی و اقتصادی رعایت اعتدال شود جامعه ای متقی و متعدل و کوشا بوجود می آید.

از منظر اسلام، انسان کامل، معتدل ترین شخصیت در همه حوزه هاست؛ و داشتن روحیه ای معتدل و میانه رو در امورات دنیوی و اخروی مقبول و مطلوب شریعت اسلام بوده و حتی در مسائل اجتماعی و سیاسی هم تندروی و کندروی بازتاب های منفی به همراه داشته و گاهی مشکل سار می شود.

وقتی اعتدال و میانه روی در نفس ودرون کسی شکل بگیرد و در شاکله وجودی او نهادینه شود در همه امور زندگی این رویه را حفظ خواهد کرد و مبتلای افراط و تفریط نمی گردد؛ بنابراین، رعایت این اصل برای رسیدن به کمال مطلوب، ضروری است.چرا که پیمودن راه تکامل و دست یابی به هدف نهایی، در گرو رعایت اعتدال در همه زمینه های زندگی است.

عامل اصلی ایجاد «اعتدال» در زندگی هر انسانی وجود هدف و انگیزه در فعالیت­های فردی و اجتماعی می باشد؛ به صورتی که اگر هدف زندگی خود را ندانید و نشناسید، چرخۀ زندگی شما حول یک محور و مرکز نامشخص، تعادل خود را از دست داده و این امر باعث می‌شود که تمامی انرژی و وقت خود را در جهات مختلف صرف کنید بدون ‌آن‌که به رشد و پیشرفتی در زندگی دست یابید؛ که در نتیجه، افراط وتفریط بر زندگی شما حاکم خواهد شد. بنابراین باید توجه داشت که با هدفدار شدن مرکز چرخ زندگی، این چرخ بسیار قدرتمند‌تر و در عین حال روان‌تر عمل خواهد کرد و شما را به مسیر معتدل و میانه راهنمایی و از سقوط در جادۀ افراط و تفریط محافظت می نماید.

منابع تحقیق

*قرآن

*نهج البلاغه

1.      ابن بابویه، محمدبن علی،ترجمه الخصال، قم، نشرکوثر،1382،چ1

2.      ابن ماجه، سنن ابن ماجه، بی تا، بی جا

3.      ابن منظور، محمد بن مکرم، لسان العرب، دارالفکر الطباعه و النشر، بیروت، دارصار، 1998

4.      آمدی،عبدالواحد،غررالحکم و دررالکلم، بی تا، بی جا

5.      جر،خلیل ، فرهنگ لاروس، تهران، انتشار ات امیرکبیر،1393، چ18

6.       حسینی شاه عبدالعظیمی،حسین بن احمد، تفسیراثنی عشری، تهران،میقات، 1363

7.      دهخدا،علی اکبر لغت نامه دهخدا، تهران، دانشگاه تهران

8.      راغب اصفهانی، حسین بن محمد، مفردات راغب،بیروت، دارالعلم، 1412،چ1

9.      شیخ حرعاملی،محمدبن حسن، وسائل الشیعه،قم، موسسه آل البیت(ع)،1409،چ2

10.  طباطبایی،محمدحسین، تفسیر المیزان،قم، دفترانتشارات اسلامی جامعه مدرسین،1417،چ1

11.  عبدالحمید بن هبه الله، ابن ابی الحدید، شرح نهج البلاغه ابن ابی الحدید، قم، مکتبه آیت الله مرعشی، 1404، چ 1

12.  فوجی مجتبی ، زندگی در آیینه اعتدال، مؤسسه تحقیقات و نشر معارف اهل بیت، کتابخانه دیجیتال.

13.  کلینی،محمدبن یعقوب، اصول کافی، تهران،دارالکتب الاسلامیه،1407، چ4.

14.  مترجمان، ترجمه مجمع البیان، تهران،انتشارات فراهانی، 1360، چ1، ص113

15.  مترجمان، تفسیر هدایت، مشهد، بنیاد پژوهش های آستان قدس، 1377، چ1

16.  مجدالدین فیروزآبادی، القاموس المحیط، مؤسسه تحقیقات و نشر معارف، اهل بیت، 2005

17.  مجلسی، محمدباقر بحارالانوار، بیروت،داراحیاء التراث العربی، 1403، چ2

18.  مصطفوی،حسن، التحقیق، تهران،بنگاه ترجمه و نشر کتاب،1360

19.  مکارم شیرازی، ناصر ، تفسیر نمونه، تهران، دارالکتب الاسلامیه، 1374، چ1

20.مناوی، عبدالرئوف ،التوقیف، بیروت، دارالفکر،1412ق

21.  نراقی،ملا مهدی، جامع السعادات، ج1، قم ، مکتبه الداوری، 1383، ص 101.

22.  نوری، حسین بن محمدتقی،مستدرک الوسائل،قم، موسسه آل البیت، 1408، چ1

23.  نهانوی ،محمد علی ، کشاف اصطلاحات الفنون،