نقش قضا و قدر در سرنوشت انسان از منظر آیات و روایات

نگارنده:خدیجه آشوری

چکیده

بررسی پیشینه بحث قضا و قدر روشن می کند ،که موضوع قضا و قدر ریشه در خلقت و فطرت انسان دارد ،ولی از نیمه قرن اول به طور جدی به صورت یک مبحث علمی و فلسفی مطرح شد .تعمق در انواع قضا و قدر و بررسی آیات و روایات بیانگر این حقیقت است ،که تمام نظام هستی بر اساس قانون اسباب و مسببات است که بر هستی و روابط آن حاکم است .و قضا و قدر به معنی جبری به هیچ وجه در برنامه اسلامی نیست ،بلکه منظور از آن وجود قانون و دستورات تشریعی خداوند از یک سو و وجود قانون تکوینی از سوی دیگر است .و نیز منظور از قضا و قدر علمی ،آن است که خداوند از پیش بداند که اعمال آدمی با چه خصوصیاتی و در چه شرایطی واقع می شود ،و بر اساس قضا و قدر عینی ، اراده الهی در شکل گیری اعمال انسان و تعیین یافتن آن دخالت دارد و قانون علیت عمومی هیچ گونه منافاتی با اختیار انسان ندارد و در همین موضوع آیاتی که در خصوص قضا و قدر در قرآن آمده است هرگز با هم تعارض ندارند زیرا اختیار انسان در طول اراده الهی قرار دارد . گرچه برخی متکلمان عدم حاکمیت انسان را بر سرنوشت خویش برگزیدند و مکتب جبر را اختیار کردند ،که نظرات آنها از نظر امامیه با خالقیت ، قادریت و عدل و علم پیشین الهی منافات دارد .و برخی دیگر با رد نظریه جبر قائل به تفویض شدند ،که نظرات آنها از نظر امامیه با مالکیت مطلق خداوند و قادریت او منافات دارد .و از نظر امامیه خداوند خود اراده نموده که انسان با اختیار خویش تصمیم بگیرد و عمل کند .مساله جبر در طول تاریخ همواره مورد سوء استفاده قرار گرفته و یک سلسله عوامل سیاسی و روانی و اجتماعی نیز به این عقیده دامن زده است ،ولی قضا و قدر به معنای صحیح آن باعث حکیمانه دیدن جهان ، جلوگیری از غرور ، تنبلی و سستی و مایه آرامش می شود . تقسیم قضا و قدر به حتمی و غیر حتمی از وضع خاص موجودات سرچشمه می گیرد و ناشی از جنبه قابلی است نه فاعلی ،که این قابلیت در انسان هم آگاهانه و هم آزادانه است .

و همچنین عوامل موثر در کار جهان منحصر به امور مادی نیست . بلکه یک سلسله امور معنوی نیز وجود دارد که جزء عوامل موثر جهان اند و در تغییر سرنوشت موثرند نظیر، دعا ، توکل ، صله رحم ، نیکی به پدر و مادر ، جهاد و صدقه و توبه …

واژگان کلیدی :

قضا ، قدر ، مشیت ، سرنوشت ، اراده ، سعادت ، تقدیر ، اختیار