مردی خدمت امام صادق (علیه السلام) آمد و عرض کرد: یکی از پسر عموهای شما درباره ی شما حرف می زد هر حرف زشت و فحشی به زبانش آمد. در مورد شما گفت: امام صادق( علیه السلام) به کنیزش فرمود: آبی بیاور تا وضو بسازم. حضرت وضو گرفتند و داخل شدند. راوی می گوید: با خود گفتم: علیه او نفرین می کنند.امام دو رکعت نماز خواند و بعد فرمودند: پروردگارا من از حقم گذشتم و تو از من بخشنده تر و بزرگوارتری او را به من ببخش و مؤاخذه نکن و از گناهش در گذر.

     راوی می گوید: سپس امام گریه کرد و به دعای خویش ادامه داد، به حدی که من از این جریان در شگفت شدم عکس العمل زیبای امام صادق ( علیه السلام) در برابر رفتار زشت پسر عموی خویش، نشات گرفته از خلق و خوی الهی است. و این همان چیزی است که قرآن ما را به آن دعوت نموده است. امام نه تنها بد زبانی او را به بدی پاسخ نداد بلکه برای او از خداوند طلب بخشش و مغفرت کردند و این جز از یک روح بزرگ و بزرگوار ساخته نیست.

     برای دستیابی به اخلاق نیک، پیشوایان ما حدود  را ذکر کرده اندکه اگر آن ها را در خودمان پیاده و اجرا کنیم. به حسن خلق نایل می شویم و ما را در شمار انسان های خوش اخلاق در می آورند.از امام صادق(علیه السلام) پرسیدند: حد و اندازه حسن خلق چیست؟ چه کنیم تا به صفت حسن خلق متصف شویم؛ حضرت فرمودند: اندازه خلق این است که فروتن و نرم خو باشی، سخت پاک و پاکیزه باشد.و با روی گشاده با برادران دینی ات رو به رو شوی.

نرم خویی، پاکیزه گویی و گشاده رویی سه ویژگی است که اگر در کسی جمع شود. می توان او را خوش اخلاقی شمرد و همه فضائل و درجاتی که در روایات برای یک انسان خوش اخلاق ذکر نموده اند برای او شمرد. نخستین حد خوش خلقی نرم خویی است که شاید مهمترین و اصلی ترین عنصر از عناصر و پایه های حسن خلق است و می توان آن را نیروی محرکه و موتور اصلی حسن خلق برشمرد. نرم خویی بدان معناست که انسان در ناگواری ها و ناملایمات جوش نیاورد و موتور و غضبش خاموش باشد.

رسول خدا - صلی الله علیه و آله - فرمود: دو خصلت است كه در مسلمان جمع نمی‌شود: بخل و بد اخلاقی

     انسان سخاوتمند معمولا عاقبت به خیر و تمام گناهانش آ مرزیده می شود، آثار و سخاوت فراوان و بسیار مهم اند.سخاوت آن قدر مهم است که یکی از راویان حدیث می گوید: امام صادق(علیه السلام) را دیدم که از اول شب تا به  صبح گرد خانه طواف می کرد و می گفت: خداوند«مرا از بخل نفسم حفظ بفرما»

     این مطلب برای بعضی تعجب شد که مگر دعای دیگری نیست که امام صادق (علیه السلام) اینگونه دعا می کنند. لذا بعد از طواف از حضرت پرسیدند! این چه دعایی است؟! فرمودند: چه چیز سخت تر و دشوارتر از بخل نفس است چرا که خداوند می فرماید: و کسانی که از بخل خویشتن مصون بمانند، از رستگاران اند.

     انسان باید مال بدهد، آبرو بدهد، جان بدهد، اگر از این گردنه ی دشوار رد شد. از همه چیز رد شده است. بعد از این گردنه سرازیری است. لذا می فرمایند: برترین چیزی که در میزان گذارده می شود حسن خلق و سخاوت است.

ابزار معرفت

سمع و بصر: دو نمونه از ابزار شناخت و از مجاری اولیه ادراک آدمی را اختصاص ذکر به این دو در آیه از آن جهت است که وسعت آگاهی این دو حس از محسوسات نسبت به دیگر حواس بیشتر است اما فؤاد همان جان و حقیقت انسان مرکز تصدیق و تشخیص حق و باطل است.

مراتب قلب:قلب دارای پنج مرتبه است.

1_مرتبه معنوی

2_مرتبه روحانی

3_مرتبه مثالی

4_مرتبه حسی

5_مرتبه جامع

هر یک از این مراتب پنج گانه دارای مفهومی است که اصل و منبع احکام آن مرتبه و محل پخش آن هاست، و هر قلبی نیز پنج جهت است.

1_ از جهتی که مواجه حضرت حق است و بین او و حق تعالی هیچ واسطه ای نیست.

2_جهتی که بدان مقابله، با عالم ارواح پیدا می کند و از آن  ناحیه، از پروردگارش آنچه را که استعدادش اقتضا می کند به واسطه ارواح می گیرد.

3_ جهتی که اختصاص به عالم مثال دارد. به مقدار نسبتش از مقام جمع و به حسب اعتدال فراج و اخلاقش و نظم و تربیت احوالش در تصرفات و تصور است و حضور و معرفتش از آن بهره مند می شود.

موانع معرفت

     عمده ترین موانع معرفت از نگاه قرآن عبارت است از الف) جهت دنیا به همین دلیل در روایات آمده است اساس تمام خطاها محبت دنیا است.

1_محبت دنیا چیزی نیست که تنها مانع تهذیب عمل انسان باشد بلکه مانع تصویب علمی انسان و دانش او را نیز تباه و فساد می کند.

2_ زنگار دل: قرآن در مورد بسیاری، به موانع معرفت انسان اشاره کرده است نظیر این آیه «کلا بل ران علی قلوبهم ما کانوا یکسبون» سر این که آنان حقایق را نمی بینند.  این است که جان آنان راپرده گناه که همان زنگ دل است، فرا گرفته، آنچه کسب کرده اند غبار و چرکی است که صفحه شفا ف دل آن ها را پوشانده است.

راه های معرفت: چهار راه برای شناخت وجود دارد.

1_راه حس. این راه برای همگان باز است.

2_راه عقل: خواص، توان پیمودن آن را دارند.

3_راه تهذیب و تزکیه: این راه برای عارفان گشاده است.

4_راه کتاب منیر و راه حس: این راه محض به انبیای الهی است.

     از جمله روایات ،درباره ی شب زنده داری روایتی است که از امام باقر (علیه السلام) نقل شده که فرموند: از آنچه خداوند متعال به حضرت موسی(علیه السلام) وحی کرد این است که فرمود: دروغ می گوید که می پندارد که مرا دوست دارد و زمانی که تاریکی شب او را در آغوش می کشد از من غافل شدو و می خوابد، ای پسر عمران اگر مشاهده کنی کسانی را که در دل شب به خاطر من از خواب بر می خیزند. در حالی که من حقیقت خود را بر آنان ممثل ساخته ام و با من سخن می گویند از روی حضور (گویا مرا می بیند) هر چند من عزیزتر از آنم که نزد کسی حضور حسی و مادی یابم. ای پسر عمران. ببخش برای من. از دیده ات اشک و از دلت خشوع و از بدنت خضوع و آن گاه در تاریکی های شب مرا بخوان که خدایت را نزدیک و پاسخگو خواهی یافت.

     پیامبر (صل الله علیه و آله) فرمودند: آیا نمی بینید. نماز شب جوانان را که چهره هایشان از همه مردم زیباتر و جذاب تر است. علتش آن است که آنان شب ها با خدای سبحان خلوت می نمایند…پس خداوند متعال هم لباس نورانی بر آنان می پوشاند. از امام صادق(علیه السلام) روایت شد که فرموند نماز شب موجب خشنودی خداست و دوستی فرشتگان است و سنت پیامبران و نور معرفت و اساس ایمان و آسایش بدن و ناخوشایند شیطان است. نماز شب سلاحی است علیه دشمنان و سبب اجابت دعا و قبولی اعمال و برکت در رزق و روزی است. و شفیع میان نماز شب خوان و فرشته مرگ است و چراغ خانه قبر و فرش زیر اوست و پاسخی است. برای فرشتگان نکیر و منکر و تا روز رستاخیز مونس و زائر او در قبر می باشد.